آزاتیوپرین یک داروی ضد متابولیت پورینی است که با مهار تکثیر لنفوسیت‌ها، به عنوان عامل سرکوب‌کننده سیستم ایمنی و تعدیل‌کننده بیماری به کار می‌رود.
۱. پیشگیری از رد پیوند آلوگرافت
آزاتیوپرین جزء جدایی‌ناپذیر رژیم‌های درمانی سرکوب‌کننده ایمنی پس از پیوند عضو است.
- پیوند کلیه: این دارو به عنوان بخشی از درمان ترکیبی معمولاً همراه با کورتیکواستروئیدها و داروهای دیگر نظیر مهارکننده‌های کلسینورین یا مایکوفنولات موفتیل استفاده می‌شود. هدف، جلوگیری از رد پیوند حاد و حفظ حیات و عملکرد درازمدت عضو پیوندی است.
- پیوند کبد و قلب: در رژیم‌های درمانی نگهدارنده برای پیوند کبد و قلب نیز، آزاتیوپرین برای کاهش دوز سایر داروهای دارای سمیت بالاتر، از جمله کورتیکواستروئیدها، به کار می‌رود.
۲. درمان بیماری‌های خودایمنی شدید
آزاتیوپرین در بیماری‌های خودایمنی به عنوان یک عامل صرفه‌جویی‌کننده کورتون و داروی اصلاح‌کننده روند بیماری برای بیمارانی که به درمان‌های خط اول پاسخ نداده‌اند یا آن‌ها را تحمل نمی‌کنند، تجویز می‌شود:
- آرتریت روماتوئید: برای مدیریت موارد متوسط تا شدید بیماری که به داروهای خط اول مانند متوترکسات پاسخ کافی نداده‌اند. این دارو به کند کردن پیشرفت آسیب مفصلی کمک می‌کند.
- بیماری التهابی روده:
- بیماری کرون و کولیت اولسراتیو: آزاتیوپرین برای حفظ بهبودی در بیماران مبتلا به بیماری متوسط تا شدید یا فیستول‌ساز به طور گسترده استفاده می‌شود و نقش مهمی در کاهش وابستگی به کورتیکواستروئیدها دارد.
- لوپوس اریتماتوز سیستمیک: در مدیریت درگیری‌های غیر کلیوی و به طور خاص به عنوان درمان نگهدارنده در نفریت لوپوسی (درگیری کلیوی) پس از القای بهبودی با داروهای قوی‌تر
- هپاتیت خودایمنی: آزاتیوپرین به همراه پردنیزولون، به عنوان استاندارد طلایی برای القا و حفظ بهبودی در اکثر بیماران شناخته می‌شود و به کنترل التهاب کبد کمک می‌کند.
موارد مصرف خارج از برچسب آزاتیوپرین (Off-Label)
آزاتیوپرین به دلیل ماهیت سرکوب‌کنندگی ایمنی، در بسیاری از شرایط التهابی و خودایمنی که شواهد بالینی متعددی برای اثربخشی آن وجود دارد، اما به طور رسمی در برچسب دارو ذکر نشده، مورد استفاده قرار می‌گیرد:
- واسکولیت‌های سیستمیک: به عنوان مثال، در مدیریت واسکولیت‌های عروق کوچک مانند گرانولوماتوز همراه با پلی‌آنژئیت (واسکولیت وگنر) یا پلی‌آرتریت ندوزا، معمولاً به عنوان عامل نگهدارنده پس از فاز حاد درمان (القای بهبودی) استفاده می‌شود.
- بیماری‌های التهابی چشم: شامل یووئیت (التهاب لایه‌های رنگی چشم) که به درمان‌های موضعی یا کورتیکواستروئیدهای خوراکی پاسخ نداده یا نیاز به کاهش دوز کورتون دارد.
- درماتومیوزیت/پلی‌میوزیت: به عنوان یک عامل صرفه‌جویی‌کننده کورتون در مدیریت التهاب عضلات
- میاستنی گراویس (ضعف عضلانی شدید): در موارد شدید و مقاوم به درمان‌های استاندارد، به عنوان داروی نگهدارنده طولانی‌مدت به کار می‌رود.
- پمفیگوس و بولوس پمفیگوئید: برای کنترل این بیماری‌های خودایمنی شدید پوستی و به عنوان عامل صرفه‌جویی‌کننده کورتون کاربرد دارد.
نکته مهم برای پزشکان: پیش از تجویز آزاتیوپرین برای هر موردی، به ویژه موارد خارج از برچسب، ارزیابی وضعیت آنزیم تی‌پی‌ام‌تی (TPMT) برای تعیین دوز مناسب و جلوگیری از سمیت شدید مغز استخوان، امری حیاتی است.
