متوکلوپرامید یک آنتاگونیست گیرنده دوپامین است که با افزایش حرکات دستگاه گوارش و افزایش فشار اسفنکتر تحتانی مری، خواص ضد تهوع و پیشبرنده حرکتی (پروکینتیک) خود را اعمال میکند. تجویز این دارو با توجه به خطر بروز حرکات غیرارادی طولانیمدت (دیسکینزی دیررس)، باید محدود به کوتاهمدت باشد.
۱. موارد مصرف تأیید شده (توسط سازمانهای نظارتی)متوکلوپرامید برای درمان علامتی و کوتاهمدت شرایط زیر در بزرگسالان تأیید شده است. مدت زمان درمان نباید از ۱۲ هفته تجاوز کند، و آژانس دارویی اروپا حتی توصیه کرده است که مصرف آن حداکثر تا ۵ روز محدود شود.
الف. گاستروپارزی دیابتی
- توضیح کاربردی: متوکلوپرامید تنها داروی تأیید شده برای درمان علامتی احتباس حاد و مزمن غذا در معده (گاستروپارزی) ناشی از دیابت است.
- اهداف بالینی: این دارو به تسکین علائمی چون تهوع، استفراغ، سیری زودرس، احساس پری شکم و بیاشتهایی کمک میکند.
- نکته کلیدی: با توجه به خطر دیسکینزی دیررس، توصیه میشود که درمان تنها برای کوتاهترین زمان ممکن (معمولاً ۲ تا ۸ هفته برای فاز حاد و تا حداکثر ۱۲ هفته) ادامه یابد.
ب. ریفلاکس علامتدار معدی-مری
- توضیح کاربردی: این دارو به عنوان یک درمان کوتاهمدت (۴ تا ۱۲ هفته) برای بزرگسالانی که ریفلاکس معدی-مری علامتدار و تأیید شده دارند و به درمانهای متعارف پاسخ ندادهاند، کاربرد دارد.
- اهداف بالینی: اثر اصلی دارو بر بهبود علائم سوزش سر دل در طول روز و پس از غذا است و تأثیر کمتری بر علائم شبانه دارد.
- نکته کلیدی: اگر ضایعات مری (مانند زخم و اروزیون) وجود داشته باشند، دوزهای بالاتر ممکن است برای کمک به بهبود استفاده شوند، اما همچنان طول دوره درمان نباید از ۱۲ هفته فراتر رود.
ج. پیشگیری از تهوع و استفراغ ناشی از شیمیدرمانی
- توضیح کاربردی: متوکلوپرامید به صورت تزریقی و با دوز بالا، برای پیشگیری از تهوع و استفراغ مرتبط با شیمیدرمانیهای دارای پتانسیل تهوعزایی بالا (معمولاً قبل از شروع شیمیدرمانی و با پیشدرمان با دیفنهیدرامین برای کاهش عوارض خارج هرمی) استفاده میشده است.
- وضعیت کنونی: امروزه به دلیل در دسترس بودن داروهای ضد تهوع مؤثرتر با عوارض جانبی کمتر، این دارو دیگر خط اول درمان نیست، اما همچنان ممکن است برای تهوع و استفراغ تأخیری یا شدید (به عنوان درمان نجات) در برخی پروتکلها کاربرد داشته باشد.
۲. موارد مصرف خارج برچسب (تأیید نشده)مصرف متوکلوپرامید در شرایط زیر اگرچه رایج است، اما به طور رسمی توسط سازمانهای نظارتی تأیید نشده و بر اساس شواهد بالینی و توصیههای تخصصی صورت میگیرد:
الف. تسریع عبور لوله به روده کوچک (لوله گذاری روده)
- توضیح کاربردی: متوکلوپرامید به صورت تزریقی برای تسهیل عبور لولههای گوارشی (مانند آندوسکوپ یا لوله تغذیه) از پیلور به روده کوچک، در بزرگسالان و کودکان، هنگامی که عبور با روشهای معمول دشوار است، استفاده میشود.
- مکانیسم اثر: خاصیت پیشبرنده حرکتی دارو به شل شدن اسفنکتر پیلور و افزایش پریستالسیس دوازدهه کمک میکند.
ب. تهوع و استفراغ پس از عمل جراحی (پیشگیری و درمان)
- توضیح کاربردی: برای پیشگیری از تهوع و استفراغ پس از عمل جراحی، به ویژه زمانی که روشهای جایگزین مانند ساکشن لوله معدی در دسترس نیست، به صورت خارج برچسب تجویز میشود.
- ملاحظات بالینی: متوکلوپرامید در این اندیکاسیون به عنوان یک عامل نسبتاً مؤثر شناخته میشود.
ج. تهوع و استفراغ در سایر شرایط
- توضیح کاربردی: برای کنترل تهوع و استفراغ مرتبط با سایر شرایط، از جمله سردردهای میگرنی حاد، یا تهوع ناشی از پرتو درمانی به صورت خارج برچسب به کار میرود. خاصیت ضد دوپامینرژیک و افزایش حرکات معدی-رودهای به تسکین علائم کمک میکند.
د. حمایت تغذیه رودهای در بیماران بدحال
- توضیح کاربردی: در بخشهای مراقبت ویژه، متوکلوپرامید به صورت تزریقی به عنوان یک عامل پیشبرنده حرکتی برای درمان تأخیر در تخلیه معده و تسهیل تغذیه رودهای زودهنگام استفاده میشود.
- نکته کلیدی: اگرچه این استفاده رایج است، اما توصیه میشود با توجه به محدودیتهای اخیر نظارتی (حداکثر ۵ روز)، دوز و مدت زمان آن به شدت پایش شود و در صورت عدم پاسخگویی، سریعاً جایگزینهای دیگر در نظر گرفته شوند.