مورفین، به عنوان آگونیست اصلی گیرندههای اوپیوئیدی، یکی از قویترین و مهمترین مسکنهای موجود است. استفاده از آن باید بر اساس ارزیابی دقیق درد، وضعیت بالینی بیمار و مدیریت مستمر خطرات باشد.
۱. موارد مصرف تأیید شده موارد مصرف تأیید شده مورفین عمدتاً حول محور تسکین دردهای شدید، به ویژه در شرایط حاد و مزمن است:
الف. تسکین درد شدید حاد و مزمن
توضیحات کاربردی و بالینی: - درد پس از جراحی: مورفین به صورت وریدی، عضلانی یا خوراکی برای مدیریت دردهای شدید بلافاصله پس از عمل جراحی (درد حاد) به کار میرود.
- درد مرتبط با تروما: در موارد ضربه شدید، شکستگیهای بزرگ یا سوختگیهای درجه بالا، مورفین به سرعت تسکین درد را فراهم میکند.
- درد مزمن شدید: در مدیریت دردهای مزمن ناشی از سرطان و سایر شرایط غیرسرطانی که به مسکنهای ضعیفتر یا غیر اوپیوئیدی پاسخ نمیدهند، مورفین به عنوان داروی خط اول یا دوم استفاده میشود.
- اهمیت بالینی: مورفین با فعال کردن گیرندههای اوپیوئیدی مو در سیستم عصبی مرکزی، هم درک درد و هم پاسخ عاطفی به درد را تغییر میدهد.
ب. مدیریت تنگی نفس در نارسایی حاد بطن چپ و ادم ریوی
توضیحات کاربردی و بالینی: - نارسایی قلبی حاد: در بیماران مبتلا به ادم ریوی ناشی از نارسایی حاد بطن چپ، مورفین به صورت تزریقی (وریدی) به کار میرود.
- مکانیسم عمل: علاوه بر کاهش اضطراب (که تنگی نفس را تشدید میکند)، مورفین باعث گشاد شدن عروق محیطی (به ویژه وریدها) میشود. این امر به کاهش بازگشت خون به قلب (پیشبار یا Preload) و کاهش بار کاری قلب کمک میکند، در نتیجه فشار مویرگهای ریوی کاهش یافته و ادم ریوی بهبود مییابد.
ج. تسکین درد در انفارکتوس حاد میوکارد
توضیحات کاربردی و بالینی: - درد ایسکمیک: مورفین تزریقی برای تسکین درد شدید قفسه سینه که به نیتروگلیسرین پاسخ نداده است، استفاده میشود.
- اثرات مفید: علاوه بر تسکین درد، مورفین با کاهش اضطراب و گشاد کردن عروق، نیاز میوکارد به اکسیژن را کاهش داده و فشار کاری قلب را کم میکند.
۲. موارد مصرف خارج از برچسب موارد مصرف خارج از برچسب مورفین کمتر رایج هستند و اغلب در زمینههای تخصصیتر مورد بررسی قرار میگیرند:
الف. کنترل اسهال شدید مزمن
توضیحات کاربردی و بالینی: - علت: در موارد نادر و شدید اسهال مزمن که به داروهای ضد اسهال استاندارد (مانند لوپرامید) پاسخ نمیدهد (مثلاً در بیماریهای التهابی روده خاص یا سندرم روده کوتاه)، میتوان از مورفین یا سایر اوپیوئیدهای قوی استفاده کرد.
- مکانیسم: مورفین با کاهش شدید حرکات پریستالتیک روده و افزایش تون عضلانی صاف در دستگاه گوارش، به طور مؤثر زمان عبور محتویات روده را طولانی میکند و به کاهش دفعات و حجم مدفوع کمک میکند.
ب. تسکین سرفه مقاوم
توضیحات کاربردی و بالینی: - سرفه مزمن: در بیماران مبتلا به سرفه مزمن، شدید و ناتوانکننده که به داروهای ضد سرفه معمول (مانند دکسترومتورفان یا کدئین) پاسخ نمیدهند، از مورفین با دوز پایین استفاده میشود.
- مکانیسم: مورفین مستقیماً مرکز سرفه در بصلالنخاع را سرکوب میکند.
- احتیاط: به دلیل پتانسیل اعتیاد و وابستگی، این کاربرد تنها برای موارد بسیار مقاوم و با ارزیابی دقیق ریسک و فایده انجام میشود.