هپارین، یک ضد انعقاد (آنتیکواگولان) تزریقی با اثر سریع است که از طریق تقویت عمل آنتیترومبین III، از تشکیل لختههای خونی جلوگیری میکند. به دلیل نیمهعمر کوتاه و اثربخشی سریع، یک داروی حیاتی در موقعیتهای حاد بالینی محسوب میشود.
۱. موارد مصرف تأیید شده موارد مصرف تأیید شده هپارین توسط سازمانهای نظارتی بینالمللی بر اساس شواهد بالینی قوی تعیین شدهاند و شامل درمان و پیشگیری از ترومبوز (لخته شدن خون) هستند:
الف. درمان ترومبوآمبولیسم وریدی (VTE)
- آمبولی ریوی (PE): هپارین به عنوان درمان خط اول برای غیرفعال کردن سریع آبشار انعقاد و جلوگیری از گسترش بیشتر لخته استفاده میشود. در موارد آمبولی ریوی حاد، دوز درمانی کامل هپارین (معمولاً با یک دوز اولیه و به دنبال آن انفوزیون تنظیم شده بر اساس زمان نسبی ترومبوپلاستین فعال - aPTT) ضروری است.
- ترومبوز ورید عمقی (DVT): برای جلوگیری از مهاجرت لخته به سمت ریهها و کاهش آسیب به دریچههای وریدی (سندرم پس از ترومبوز)، هپارین به صورت درمانی استفاده میشود. این درمان اغلب تا زمانی که یک ضد انعقاد خوراکی مانند وارفارین یا داروهای ضد انعقاد خوراکی مستقیم (DOACs) شروع به اثرگذاری کند، ادامه مییابد.
ب. پیشگیری از ترومبوآمبولیسم وریدی (پروفیلاکسی)
- جراحیهای پرخطر: در بیمارانی که تحت جراحیهای ارتوپدی بزرگ (مانند تعویض مفصل ران یا زانو)، جراحی شکم یا لگن برای سرطان، یا هر جراحی طولانیمدت دیگری قرار میگیرند، هپارین با دوز پایین برای کاهش خطر DVT و PE استفاده میشود.
- بیماران بستری غیرجراحی: در بیماران با محدودیت شدید حرکتی ناشی از بیماریهای حاد پزشکی (مانند نارسایی تنفسی، نارسایی قلبی یا سکته مغزی حاد)، هپارین زیر جلدی با دوز پیشگیریکننده تجویز میشود.
ج. سندرمهای کرونری حاد (ACS)
- آنژین ناپایدار و انفارکتوس میوکارد (حمله قلبی): هپارین اغلب در ترکیب با داروهای ضد پلاکت (مانند آسپرین) برای کاهش خطر انسداد کامل عروق کرونری و سکته قلبی مجدد استفاده میشود. این دارو در انفارکتوس میوکارد بدون بالا رفتن قطعه ST و با بالا رفتن قطعه ST به کار میرود.
د. استفاده در اقدامات مداخلهای و دستگاههای پزشکی
- همودیالیز و هموفیلتراسیون: برای جلوگیری از لخته شدن خون در لولههای دستگاههای دیالیز و مدار خارجی، هپارین به طور معمول به داخل مدار تزریق میشود.
- آنژیوگرافی و سایر روشهای کاتتریزاسیون: برای حفظ باز بودن کاتترها و جلوگیری از لخته شدن خون در طول اقدامات مداخلهای عروقی، هپارین به صورت موضعی یا سیستمیک استفاده میشود.
۲. موارد مصرف خارج از برچسباستفاده خارج از برچسب به مواردی اطلاق میشود که شواهد بالینی پشتیبان وجود دارد، اما توسط سازمانهای نظارتی به طور رسمی برای آن کاربرد خاص تأیید نشده است. این موارد نیازمند قضاوت بالینی دقیق و آگاهی از آخرین دستورالعملها هستند:
الف. پیشگیری از ترومبوز در اختلالات خاص
- انعقاد داخل عروقی منتشر (DIC): در موارد پیشرفته DIC که با تشکیل گسترده لختههای کوچک در سراسر عروق و به دنبال آن خونریزی ناشی از تخلیه عوامل انعقادی مشخص میشود، هپارین (معمولاً با دوز پایین) ممکن است برای جلوگیری از مصرف بیشتر عوامل انعقادی و بهبود وضعیت لختهزایی استفاده شود. این کاربرد بحثبرانگیز است و فقط باید در موارد منتخب و تحت نظارت شدید متخصص انجام شود.
- سندرم آنتیفسفولیپید (APS) در بارداری: هپارین با وزن مولکولی پایین (LMWH) معمولاً ترجیح داده میشود، اما هپارین با وزن مولکولی بالا (UFH) نیز ممکن است در ترکیب با آسپرین با دوز پایین برای جلوگیری از سقط مکرر، مردهزایی و پرهاکلامپسی شدید در زنان باردار با تشخیص APS استفاده شود.
ب. شرایط التهابی و ترومبوتیک نادر
- ترومبوز سینوس وریدی مغزی (CVST): اگرچه این وضعیت یک لخته خون داخل جمجمهای است که به طور بالقوه با خطر خونریزی همراه است، درمان استاندارد شامل ضد انعقاد کامل، اغلب با هپارین است، تا از گسترش لخته و انسداد وریدهای دیگر جلوگیری شود.
- بیماران با ترومبوز مرتبط با کاتتر: در صورتی که هپارین با وزن مولکولی پایین در دسترس نباشد یا منع مصرف داشته باشد، هپارین با وزن مولکولی بالا ممکن است برای مدیریت ترومبوز مرتبط با کاتترهای ورید مرکزی (CVC) مورد استفاده قرار گیرد.
ج. استفاده در انکولوژی (سرطان)
- درمان ترومبوآمبولیسم در بیماران سرطانی: اگرچه توصیههای فعلی بیشتر به سمت استفاده از هپارین با وزن مولکولی پایین برای درمان طولانیمدت DVT/PE در بیماران سرطانی است، هپارین با وزن مولکولی بالا همچنان در فاز حاد و در شرایط خاص بیمارستانی برای مدیریت VTE مرتبط با سرطان استفاده میشود. همچنین برخی مطالعات نشان دادهاند که هپارین ممکن است اثرات ضد توموری مستقلی داشته باشد، اگرچه این مورد به صورت روتین توصیه نمیشود.
ملاحظات حیاتی برای پزشکان در تجویز هپارین - هپارین یک داروی با دامنه درمانی باریک است و مدیریت آن نیازمند پایش دقیق است.
- ریسک خونریزی: اصلیترین عارضه، خونریزی است. پایش منظم پارامترهای انعقادی (مانند aPTT) و شمارش پلاکت ضروری است.
- ترومبوسیتوپنی ناشی از هپارین (HIT): این یک عارضه جانبی نادر اما شدید و تهدیدکننده حیات است که در آن، هپارین باعث کاهش شدید پلاکتها و در عین حال افزایش خطر ترومبوز میشود. در صورت شک بالینی به HIT، هپارین باید بلافاصله قطع و درمان با داروهای ضد انعقاد غیر هپارینی (مانند آرگاتروبان یا بیوالیرودین) جایگزین شود.
- نحوه پایش: دوز درمانی هپارین معمولاً بر اساس وزن بدن شروع شده و سپس بر اساس نتایج aPTT تنظیم میشود تا به محدوده درمانی مشخص (اغلب معادل ۱.۵ تا ۲.۵ برابر مقدار کنترل) برسد.